« حاج مهدی منصوری - کربلایی حسن نجف زاده » ...

دعا و مناجات پدیده اى فطرى است و قدمتى به بلنداى تاریخ حیات بشرى دارد. از این رو از سوى تمام پیامبران و در همه ادیان آسمانى وجود داشته است، اما در اسلام دعا از خود قرآن آغاز شده و با ادعیه رسول خدا(ص) توسعه مى یابد. اهل سنت در باب دعا تا همین اندازه اکتفا مى کند؛ اما در میان شیعه، ائمه اطهار(ع)  دعاهاى بیشمارى را با الهام از قرآن و سیره نبوى براى ما به یادگار گذاشته اند. نخستین مرحله در شیعه، دعاهاى رسیده از مولى الموحدین على بن ابیطالب(ع)  است. در این میان دعاى کمیل و مناجات شعبانیه ایشان مشهورتر است ولى دعاهاى منقول از ایشان در گذشته به طور پراکنده در کتاب هاى دعا از جمله: مصباح المتهجد، اقبال الاعمال، بلدالامین، فلاح السائل ثبت شده است.[1] امامان دیگر نیز در مراحل بعد، ادامه دهنده این حرکت عارفانه بوده اند و ادعیه رسیده از آنان مانند دعاى عرفه، ادعیه صحیفه سجادیه، زیارت جامعه کبیره و سایر دعاها و زیارات که برخى از آن در کتاب مفاتیح الجنان در اختیار عموم قرار گرفته است.[2] از زمان امامان معصوم(ع) ، اصحاب آن بزرگواران در پىِ گرفتن ادعیه امامان بوده اند. آنان از آن حضرت درخواست دعا کرده و دعاهایى را که به آنها تعلیم داده مى شد، مى نگاشتند.[3]
اما تدوین جدى کتاب دعا و زیارت پس از عصر غیبت آغاز شد و آثار ارزشمندی چون کتاب الدعا از کلینى، کامل الزیارات از ابن قولویه، کتاب الدعا و الزیارات از شیخ صدوق، کتاب المزار از شیخ مفید، مصباح المتهجد از شیخ طوسى و روضه العابدین از کراجکى که همگى این بزرگواران متعلق به قرن سوم تا قرن پنجم مى باشند، تدوین گشت.[4] سیدبن طاووس (متوفى 665 ه.ق) در قرن هفتم، نهضتى علمى در احیاء ادعیه و زیارات برپا کرد.[5] وى سراسر زندگى علمى خویش را وقف دعا و اخلاق کرده و تنها بخش اندکى از آن را به موضوعات دیگر از قبیل حدیث، تاریخ و شرح حال اختصاص داده است. سیدبن طاووس در این زمینه با جست و جوى کم سابقه در یک موضوع از مجموعه آنچه از میراث مکتوب در اختیارش بوده، دعاها را استخراج کرده است. او آثار متعددى را در این باب از خود به یادگار گذاشته است، همچون: الاقبال بالاعمال الحسنه فیما نذکره مما یعمل مرة فى السنة، مما راسبق فى المیدان الصدق، جمال الاسبوع فى کمال العمل المشروع، منهج الدعوات و منهج الغایات و...[6] پس از سیدبن طاووس، ابن فهد حلى (م 841 ق) به سبک جدیدى به تدوین مجدد آثار دعایى پرداخت. دو اثر مهم وى عبارتند از: البلد الامین و جنه الامان الواقیة و جنة الایمان الباقیه.[7]
تدوین کتاب دعا با استفاده از منابع علماى سلف از دوره صفوى تا عهد قاجار شتاب بیشترى گرفت؛ در این دوره علاوه بر ترجمه بسیارى از متون دعایى و زیارتى قرون پیشین، کتاب هاى مستقلى نیز در این موضوع نگاشته شد. کتاب هایى چون ذخیره الاعمال محمدباقر مراغى؛ ریاض المؤمنین و حدائق المتقین علامه محمدتقى مجلسى، زادالعقبى ملامحسن فیض کاشانى، زادالمعاد علامه محمدباقر مجلسى، و مفتاح الفلاح شیخ بهایى، از جمله کتاب هاى دعایى در این دوره است.[8] در قرن معاصر چند کتاب دعا تدوین شده که مشهورترین آنها مفتاح الجنان یا مفاتیح الجنان شیخ عباس قمى و مفتاح الجنات علامه سیدمحسن امین است. مصباح المنیر آیه اللّه  مشکینى نیز با توجه به مستند کردن دعاها و ترجمه جالب و روان و نیز حروفچینى و صفحه آرایى چشم نواز از آثار برجسته دوران معاصر به شمار مى رود.
چند نکته:
*بیشتر کتاب هاى دعا که در میان برادران اهل سنت تدوین شده، دعاهاى منقول از رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  است، قدیمى ترین این آثار کتاب الادعیة المرویة عن الحضرة النبویة نوشته عبد الکریم بن محمد سمعانى است (م 562ق) که مورد استفاده سید ابن طاووس نیز قرار گرفته است. اما ریاض الصالحین از نووى از رایج ترین کتاب هاى دعاى اهل سنت تاکنون به شمار مى رود که شرحى با عنوان منهل الواردین فى شرح ریاض الصالحین از صبحى صالح در آن چاپ شده است.[9]
**برخى از صوفیان خود به ساختن دعاها و اورادى پرداخته اند که مستند به احادیث نبوى و علوى نیست مانند مجموع الدعوات مجموعه اى از اوراد و ادعیه ساخته شده توسط سید على همدانى، محمدبن رسامة، اویس قرنى و... یا کتاب صلوات الخادم الى المخدوم در شرح صلوات بر چهارده معصوم نوشته فضل الله بن روزبهانى فنجى.[10]
***بسیارى از دعاها و زیاراتى که در کتب اندیشمندان شیعى تدوین و گردآورى شده است مستند به احادیث منقول از معصومان (علیهم السلام)  است و در این خصوص تلاش بر آن بوده است تا سلسله ناقلان به آن بزرگواران ختم شود. علماى شیعه کوشش کرده اند تا دعاها و زیارات وارده از طرف معصومان را با امانت دارى به خردورزان پس از خود تحویل دهند و در این راه زحمات و مشقت هاى فراوانى متحمل شده اند. آنچه واضح است آنکه بسیارى از دعاها و زیاراتى که در دسترس ماست، مستند و متکى به دلایل محکم مى باشد.[11]

[1]. 1.دعاهاى امام در ستایش خداوند؛ 2. درخواست هاى امام؛ 3. دعاهاى امام در اوقات خاص؛ 4. دعاهاى امام هنگام انجام دادن کارها؛ 5. دعاها و نفرین هاى امام درباره اشخاص؛ 6. تعویذهاى قرآنى امام، ر.ک: موحد ابطحى اصفهانى، سید محمد باقر، الصحیفة العلویة.

[2]. فرهنگ سخنان امام حسین (علیه السلام) ، صص 183-176.

[3]. تاریخ الطبرى، ج 15؛ رجال الطوسى، ص 507.

[4]. الذریّعة، ج8، ص 174.

[5]. همان، ج2، ص 265.

[6]. مقالات تاریخى، ج1، صص 379-376.

[7]. نگا: همان، صص 382-379.

[8]. نگا: همان، صص 390-382.

[9]. نگا: همان، صص 393-391.

[10]. نگا: همان، ص 393.

[11]. در این خصوص نگاه کنید به: شفاء الصدور فى شرح زیارة العاشور، ابوالفضل بن ابى القاسم همدانى؛ شرح دعاى صباح اثر مصطفى بن محمد هادى خویى م 1252ق، شرح مناجات شعبانیه نوشته محمد محمدى گیلانى. شرح دعاى سحر امام خمینى(ره)، شرح دعاى صباح اثر مرحوم حکیم سبزوارى و... .